FSMVÜ | Özel Eğitim Alanında Lisansüstü Tezlerin İncelenmesi

<< Nöroçeşitlilik ve Öğrenme Laboratuvarı

Türkiye’de Özel Eğitim Alanında Yapılmış Lisansüstü Tezlerin Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi (2016-2020)

Öğr. Gör. Sümeyra ÖZDEMİR

ÖZET

Mevcut durumda özel eğitime dair farklı tanımlamalar mevcuttur. Resmi Gazetede yayımlanan 2018 tarihli 30741 sayılı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ndeki tanımlama ise eğitim performansı bakımından yaşıtlarından farklılıklara sahip, gelişimi ve bireysel özellikleriyle ihtiyaç duyduğu eğitimin gerekli program ve özel yetiştirilmiş personellerin uygun ortamda vermesi anlamına gelmektedir (MEB, 2018). Farklı ihtiyaçlara sahip bireylerin ülkemizdeki oranına bakıldığında genel nüfusun % 12.29 değeriyle oldukça yüksek bir mevcuda sahip olduğu görülmektedir (TÜİK, 2002). Yine kayıtlı özel gereksinimi olan bireylerin eğitim durumu incelendiğinde toplam % 41,6’sının okuryazar olmadığı, lise ve üstü eğitime erişebilen oranının ise ancak % 7,7 olduğu tespit edilmiştir (TÜİK, 2010). Bu araştırmada nüfusun oldukça önemli bir oranını oluşturan özel gereksinimli bireylerin özel eğitime erişebilmeleri açısından yapılan araştırmaların 2016-2020 yılları arasında Yükseköğretim Kurulu’nda (YÖK) erişim izni verilmiş lisansüstü tezler belirli değişkenler açısından incelenmiştir. Araştırmaya Özel Eğitim Bilim Dalı, özel eğitim dizinine bağlı onaylı tezler dahil edilmiştir Araştırma sonuçlarına göre 53 tezden 12’sinin doktora, 41’nin ise yüksek lisans tezi olduğu bulunmuştur. Araştırmaların hangi engel türleri üzerine yapıldığı incelendiğinde ise en çok öğrenme güçlüğü üzerine çalışıldığı bunu zihinsel engelin izlediği; otizm spektrum bozukluğu ve özel yeteneğin ise diğer engel gruplarına oranla daha çok çalışıldığı tespit edilmiştir. Belirtilen özelliklere sahip araştırmalarda engel gruplarından görme engeli ve ruhsal engel türleri üzerine çalışma olmadığı gözlenmiştir. Özel eğitim konusundaki araştırmaların büyük çoğunlukla öğretmenleri incelediği, aile ve bakım personeline yönelik yapıldığı da çıktılar arasındadır. Özel eğitimin önleyici çalışmaları arasında tutulabilecek okul öncesi öğrenme çalışmalarının mevcut olduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Özel Eğitim, Lisansüstü Tez, Eğitim

ABSTRACT

Currently, there are different definitions of special education. The definition in the Special Education Services Regulation No. 30741 published in the Official Gazette, on the other hand, means that the education that has differences from its peers in terms of educational performance and needs with its development and individual characteristics, the necessary program and specially trained personnel are provided in the appropriate environment (MEB, 2018). Considering the ratio of individuals with different needs in our country, it is seen that the general population has a very high population with a value of 12.29% (TÜİK, 2002). Again, when the education status of registered individuals with special needs was examined, it was determined that a total of 41.6% were illiterate, and the rate who had access to high school and above education was only 7.7% (TÜİK, 2010). In this study, the researches conducted in terms of access to special education for individuals with special needs, which constitute a very significant proportion of the population, have been examined in terms of certain variables in terms of certain variables. Special Education Science Branch, approved theses related to the special education index were included in the research. According to the results of the research, 12 of the 53 theses were found to be doctoral theses and 41 were master theses. When the types of disability studies are examined, it is seen that the most learning disability is studied, followed by mental disability; autism spectrum disorder and special ability are studied more than other disability groups. It was observed that there were no studies on visual impairment and types of mental disability among the disability groups in the studies with the specified characteristics. It is also among the outputs that the researches on special education mostly examine teachers and are made for family and care personnel. It has been determined that there are pre-school learning activities that can be included among the preventive activities of special education.

Keywords: Special Education, Thesis, Education

GİRİŞ

Bir toplumun gelişmişliğinin önemli göstergelerinden biri eğitim sistemidir. Eğitim sisteminin kurumsal son çıkış noktası olan üniversiteler, meslek kazandırma yönleriyle ön planda olsalar da bilimsel araştırma faaliyetleri yürütmeleri en temel işlevleri arasında yer almaktadır (Karadağ, 2009). Üniversiteler bilgi üreten, bilgiyi yayarak uygulamalara bilimsel yapı kazandırarak toplumun değişim ve dönüşümü konusunda önemli bir rol almaktadır. Üniversitelerin bu işlevleri göz önünde tutulduğunda toplumsal farkındalık, değişim beklenen alanlarda bilimsel araştırmaların içerik olarak incelenmesi konuyla ilgili çalışmaları derinlemesine incelemek adına fayda sağlayacaktır. Bu araştırmada özel eğitim alanında 2016-2020 yılları arasında Türkiye’de yapılmış lisansüstü tezler doküman metodu ile incelenerek, özel eğitim alanında üniversitelerin bilgi üretim ve yayımlarına ulaşmak hedeflenmiştir.

Özel eğitim, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ndeki tanımı itibariyle akranlarından farklı özellikler gösteren ve bu nedenle özel eğitime ihtiyaç duyan bireylerin ihtiyaçları için yetiştirilen personel, geliştirilen eğitim programı ve yöntemlerini içeren, gereksinime uygun ortamlarda gerçekleştirilen eğitime verilen isimdir (MEB, 2018). Tanımı gereği içerisinde özel gereksinim türleri, mekan, özel yetiştirilmiş personel, özel tasarlanmış eğitim program ve yöntemi barındıran özel eğitimde yapılan araştırmaların iyileştirme ve faydalı bir uygulama için bu ayrı argümanları barındırmasının elzem olduğu açıktır. Bununla birlikte özel gereksinimli çocuğun aile perspektifindeki konumu, öğretmen ve okul yöneticilerinin ve hatta toplum bağlamlarında incelemek özel eğitime erişim, program ve öğretim yöntemlerinin geliştirilmesi ve çocuğun toplumsal hayatı katılımı adına önemli doneler sağlayacaktır. TÜİK (2010) araştırmasına sonuçlarına göre Türkiye’deki özel gereksinimli bireylerin % 18’i okur yazar olmalarına rağmen okul bitirmemiş; % 33’ü ilköğretim ve dengi okullardan mezun ancak % 8’i lise ve üstü öğretim seviyelerinde okumakta; % 41’i ise okur-yazar olmadıkları ortaya konmuştur. Genel nüfusun % 12.9’unu kapsayan özel gereksinimli bireylerin eğitimi ile ilgili çalışmaların ülkemiz eğitim politikalarını geliştireceği, eğitim seviyesinde evrensel bir anlayışın toplumsal kohezyona ulaşılabileceği düşünülmektedir (TÜİK, 2002).

Araştırmanın ana amacını Türkiye’deki özel gereksinimli bireylerin TÜİK (2010) verileriyle eğitim hayatına katılımdaki zorluklarının ortaya çıkartması adına yapılan araştırmaları analiz etmek oluşturmaktadır. Alt amaçları ise özel gereksinimli bireylerin eğitim hayatlarında katılımını gösteren dramatik tablonun ortaya çıkması için yapılan çalışmaların düzeylerini; yapıldıkları yılları; konularının tespiti dolayısıyla yeni çalışma alanlarının önerilmesi olarak belirlenmiştir.

YÖNTEM

Araştırma kapsamına Yükseköğretim Kurulu Tez Merkezi’nde kayıtlı olan 2016-2020 yılları arasında yapılmış Özel Eğitim Bilim Dalı ve özel eğitim dizininde bulunan paylaşıma izinli olan onaylı lisansüstü tezler dahil edilmiştir. YÖK Tez Merkezi üzerinden edinilen araştırmalar doküman inceleme yöntemi kullanılarak metin analizine tabi tutulmuştur. Araştırmada dokuman analizi yönteminin kullanılması araştırmacı ve kurumların yayım derecesine ulaşabilmeye ve bilimsel yayın politikalarının değerlendirilmesine fırsat tanıması nedeniyle seçilmiştir (Al, 2008). Araştırmaya dahil olan 53 lisansüstü tezin nitel bir araştırmayla incelenmesi adına, nitel araştırma yöntemlerinde sıklıkla tercih edilen metin analizi içeriğin nitel analizine ve istatiksel sonuçlarına bağlantı kurması sebebiyle tercih edilmiştir (Bauer, 2003).

BULGULAR

Türkiye’de 2016-2020 yılları arasında özel eğitim alanında yapılan lisansüstü tezlerin doküman inceleme yöntemiyle içerik analizlerinin yapılması sonucunda ortaya çıkan bulgular aşağıda tablolar aracılığıyla sunulmuştur.

Bu bulgulara göre yüksek lisans düzeyinde yapılan araştırmaların % 77 oranıyla doktora düzeyinde yapılanlardan sayıca fazla olduğu bulunmuştur. Yıl bazında incelenen içeriğin % 43 oranıyla en çok 2017 yılında yapıldığı; en düşük ise % 2 oranıyla 2020 yılında olduğu ortaya konmuştur. Özel gereksinim gruplarına has yapılmış çalışmalarda en çok özel öğrenme güçlüğü (ÖÖG) alanında daha sonra sırasıyla zihinsel yetersizlik (ZY), otizm spektrum bozukluğu (OSB), özel yeteneklilik (ÖZ), işitme yetersizliği (İY), bedensel yetersizlik (BY) ve çoklu yetersizlik (ÇY) alanlarında yapıldığı sonucuna varılmıştır. Farklı araştırma konularına değinilen lisansüstü tezlerde % 57 oranında öğretmenlerin inceleme konusu olduğu; % 22 oranında ailelerle ilgili çalışma yapıldığı; % 8 oranlarında okul öncesi eğitim ve kaynaştırma eğitimi konuları incelendiği ve % 5 oranında özel gereksinimli bireylerle çalışan personelle ilgili araştırma yapıldığı bulunmuştur.

Tablo 1. Özel eğitim alanında yapılan araştırmaların tez düzeyleri

Tez Düzeyi	Frekans	Yüzde
Yüksek Lisans	41	77
Doktora	12	23
Toplam	53	100

Tablo 2. Özel eğitim alanında yapılan araştırmaların yıllara göre dağılımı

Yıl	Frekans	Yüzde
2016	6	11
2017	23	43
2018	11	21
2019	12	23
2020	1	2
Toplam	53	100

Tablo 3. Özel eğitim alanında yapılan araştırmaların özel gereksinim gruplarına göre dağılımı

Özel gereksinim grubu	Frekans	Yüzde
ÖÖG	13	38
ZY	7	21
OSB	6	18
ÖY	3	9
İY	3	9
BY	1	2.5
ÇY	1	2.5
Toplam	34	100

Tablo 4. Özel eğitim alanında yapılan araştırmaların konulara göre dağılımı

Konu	Frekans	Yüzde
Kaynaştırma Eğitimi	3	% 8
Öğretmen	21	% 57
Okul öncesi eğitim	3	% 8
Aileler	8	% 22
Bakım personeli	2	% 5
Toplam	37	100

TARTIŞMA

Araştırmada varılan bulgulara göre kapsamında 2016-2020 yılları arasında Türkiye’de özel eğitim alanında çalışmaların % 77 oranında yüksek lisans düzeyinde yapıldığı, ancak % 23 oranında doktora düzeyinde çalışma olduğu ortaya çıkmıştır. Bunun doktora eğitiminin yüksek lisans eğitiminden daha özelleşmiş ve yüksek şartlarda koşullara sahip olmasından kaynaklı olabileceği düşünülmüştür. Nitekim TÜİK (2020) verilerine göre 25 yaş ve üstü nüfusun % 2.1’i yüksek lisans eğitimi tamamlamışken; % 0.4 oranında doktora eğitimi tamamlamıştır. Araştırma 2017 yılının özel eğitim alanında % 43 oranıyla en çok araştırma yapılan yıl olduğu bulgular arasında yer almaktadır. Farklı üniversitelerden olan bu araştırmaların izin kısıtlama sürelerinin bitmiş olabileceğiyle ilişkili olabileceği aynı şekilde 2020 yılının yalnızca % 2 oranında olmasının da henüz tez erişimine izin verilmemesiyle ilişki olabileceği düşünülmektedir.

Araştırmaların grup ve konu bağlamlarında incelendiğinde çok farklı sonuçlara ulaşılmıştır. Özel gereksinim grupları arasında % 38 oranıyla özel öğrenme güçlüğü , % 21 oranında zihinsel yetersizlik, % 18 oranında otizm spektrum bozukluğu, % 9 oranında özel yeteneklilik ve işitme yetersizliği, % 2.5 oranlarında bedensel yetersizlik ve çoklu yetersizlik alanlarında çalışmalar yapıldığı sonucuna varılmıştır. Araştırmanın kapsamının özel eğitim dizini başlığı altındaki tezler olması nedeniyle özel gereksinim gruplarından en belirgin grupları arasında sayılan öğrenme güçlüğü, zihinsel yetersizlik ve OSB araştırmalarının bulunması anlam kazanmaktadır. Bununla birlikte görme yetersizliği ve ruhsal engel gruplarının çalışıldığı hiçbir çalışmaya ulaşılmaması da bu anlamda özel eğitim konusunda araştırma ve uygulamaların yapıldığı üniversitelerde göz önünde bulundurulmalıdır.

Farklı araştırma konularına değinilen lisansüstü tezlerde % 57 oranında öğretmenlerin inceleme konusu olduğu; % 22 oranında ailelerle ilgili çalışma yapıldığı; % 8 oranlarında okul öncesi eğitim ve kaynaştırma eğitimi konuları incelendiği ve % 5 oranında özel gereksinimli bireylerle çalışan personelle ilgili araştırma yapıldığı bulunmuştur. Bu araştırma kapsamında içerik analizleri yapılan lisansüstü tezlerin bazı bulguları aşağıdaki gibidir. Bu sonuçların daha detaylı olarak incelenerek özel gereksinimi olan bireylerin eğitim hayatına katılımları, eğitim öğretim program, sistem ve ortamlarının kapsayıcı olması için gerekli politika düzenlemelerinin yapılması gerekmektedir.

Özel gereksinimi olan ailelerin sosyoekonomik ve sosyokültürel durumlarının kaynaştırma eğitiminde anlamlı olduğu (Söğüt, 2018); ailelerin yeterli eğitime sahip olmadığı (Yazıcıoğlu, 2017), destek eğitimine (Sardohan-Yıldırım, 2017; Gökdemir, 2017) ihtiyaç duydukları ve algılanan sosyal desteğin ailelerin psikolojik dayanıklılığını artırdığı (Karaman, 2018) bulunmuştur. Özel eğitimde çalışan öğretmenler üzerine yapılan çalışmalarda eğitim eksiklikleri yaşadıkları (Toydemir, 2019), iş doyumu/negatif benlik ve tükenmişlikleri arasında negatif ve anlamlı bir ilişki olduğu (Mistan, 2017; Çankıran, 2019) bununla birlikte özel eğitim öğretmen ve adaylarının diğer bölüm öğretmen ve adaylarından öz yeterlilik bakımından daha yüksek olduğu (Şahan 2017; Demirel, 2018); mesleki yeterliliklerinin çok yüksek olduğu (Koçak, 2018) ve yardımcı teknolojileri kullanımına yönelik tutumlarının yüksel olduğu (Bahceci, 2019) sonuçlarına varılmıştır. Özel eğitim kurumlarındaki yöneticilerden okul-aile-öğretmen-öğrenci iş birliğini sağlanmasının öğretmenler tarafından beklendiği (Üstün, 2018) ve özel eğitim iyileştirmeleri için bu iş birliğinin çok elzem olduğu (Yazıcıoğlu, 2017) bulgular arasında yer almaktadır. Öğretmenlerin özel eğitim anlamında donanımlı personel desteği ve eğitim materyallerinin temini beklentilerinin mevcut olduğu (Günhan, 2017) ve Eker’in (2020) doktora düzeyinde yapmış olduğu çalışmada öğretmenlere eğitim programı uygulamanın mesleki yeterliliklerini artırdığı bulunmuştur. Özel gereksinimi olan bireyler için bir envantere ihtiyaç duyulduğu (Kaplan-Şahin, 2016; Gökdemir, 2018) sonuçları da mevcuttur.

Tüm bu sonuçlar göz önünde tutulduğunda kapsayıcı eğitim sistemlerinin geliştirilmesinin özel gereksinimi olan kişilerin lise ve üstü eğitime katılım oranlarını artırarak kendi ihtiyaçları üzerinden araştırma yapma imkanı ile daha kapsayıcı çözüm önerileri sunulabileceği düşünülmektedir. Araştırmaların daha çok öğrenme becerisine ilişkin olması; özel eğitim tanımına dahil edilen ortam şartlarının da araştırmalar arasında yer alması gerekliliği sonucuna varılmıştır. TÜİK (2020) 15 yaş ve üstü özel gereksinim gruplarına yapılan sağlık araştırma verilerine göre özel gereksinimli grup arasında % 19,2 oranını kapsayan bedensel yetersizlik, görme yetersizliği ve ruhsal engel durumlarının araştırma konularına dahil edilmesinin özel eğitim hizmetlerini geliştireceği düşünülmektedir.

ÖNERİLER

Araştırma kapsamında elde edilen veriler ve lisansüstü çalışmaların bulgularına dayanılarak verilen öneriler aşağıdaki gibidir.

Özel gereksinimi olan bireylerin eğitim hayatlarındaki engellerin tespit edilerek eğitim kurumlarının fiziksel, eğitim ve sosyal alanlardaki ihtiyaçların tamamlanması gerekmektedir.
Farkındalık geliştiren toplum odaklı çalışmalar yapılması, özel gereksinimli grupların özel eğitime dahil edilmesi için önemli bir rol oynamaktadır.
Eğitim ortamlarının da nicel verilerle incelendiği araştırmalar yapılması eğitim sisteminin kapsayıcılığını artıracağı düşünülerek önerilmektedir.
Doküman inceleme yöntemiyle ülkemizde yapılan özel eğitim çalışmalarının daha geniş yıllar arasında yapılarak; lisansüstü tezlerin bulgularının da paylaşıldığı araştırmalar yapılması alanyazına katkı sağlayacaktır.

KAYNAKÇA

Al, Umut. (2008), “Bilimsel Yayınların Değerlendirilmesi: h-endeksi ve Türkiye’nin Performansı”, Bilgi Dünyası, 9:2, ss. 263-285.

Bahceci, B. (2019). Özel eğı̇tı̇m alanında çalışan öğretmenlerı̇n yardımcı teknolojı̇lere yönelı̇k tutumlarının ve bı̇reysel yenı̇lı̇kçı̇lı̇k düzeylerı̇nı̇n ı̇ncelenmesı̇. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Bauer, M. (2000). Classical content analysis: a review. In Bauer, M. W., & Gaskell, G. Qualitative researching with text, image and sound (pp. 132-151). London: SAGE Publications Ltd doi: 10.4135/9781849209731

Çankıran, S. (2019). Özel eğı̇tı̇m alanında çalışan öğretmenlerı̇n meslekı̇ tükenmı̇şlı̇k ve ı̇ş doyumlarının meslekı̇ benlı̇k saygısı ve bazı değı̇şkenler açısından ı̇ncelenmesı̇. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Demirel, C. (2018). Özel eğı̇tı̇m öğretmen adayları ı̇le eğı̇tı̇m fakültesı̇ndekı̇ dı̇ğer bölümlerde okuyan öğretmen adaylarının akademı̇k yükleme stı̇llerı̇ ı̇le akademı̇k öz-yeterlı̇klerı̇nı̇n karşılaştırılması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.

Eker, A. (2020). Özel yeteneklı̇ öğrencı̇lerı̇n öğretmenlerı̇nı̇n meslekı̇ yeterlı̇klerı̇nı̇ artırmaya yönelı̇k gelı̇ştı̇rı̇len öğretmen eğı̇tı̇mı̇ programının etkı̇lı̇lı̇ğı̇. Yayımlanmamış doktora tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Gökdemir, S. (2017). Ülkemı̇zde özel yeteneklı̇ öğrencı̇lerı̇n tanılama sürecı̇nı̇n öğretmen velı̇ ve öğrencı̇ görüşlerı̇ne göre değerlendı̇rı̇lmesı̇. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Günhan, G. (2017). İşı̇tme engellı̇ öğrencı̇lerı̇n okuduğunu anlama becerı̇sı̇nde yaşadıkları sorunların öğretmen görüşlerı̇ne dayalı olarak ı̇ncelenmesı̇. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara.

Kaplan-Şahin, B. (2016). Rehberlik Araştırma Merkezlerinde Görev Yapan Öğretmenlerin Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocukların Eğitsel Değerlendirme Sürecine İlişkin Yeterliliklerinin Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Karadağ, E. (2009). Türkiye'de eğitim bilimleri alanında yapılmış doktora tezlerinin tematik ve metodolojik açıdan incelenmesi: Bir durum çalışması. Yayınlanmamış doktora tezi. Marmara Üniversitesi, İstanbul. 

Karaman, E. (2018). Özel Eğitime İhtiyacı Olan Çocuğa Sahip Anne Babaların Psikolojik Dayanıklılıklarının Yordayıcısı Olarak Sosyal Destek Algısı ve Benlik Saygısının İncelenmesi . Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Koçak, V. (2018). Özel eğı̇tı̇m ı̇ş uygulama merkezı̇ (okulu) kademe III’de görev yapan özel eğı̇tı̇m ve alan dışı mezunu öğretmenlerı̇n meslekı̇ yeterlı̇klerı̇nı̇n ı̇ncelenmesı̇. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2018). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/07/20180707-8.htm Erişim tarihi: 20.08.2020

Mistan, B. (2017). Özel Eğitim Kurumlarında Çalışan Öğretmenlerin İş Doyumu ve Mesleki Tükenmişlik Düzeylerinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Özel Eğitim Kurumlannda Çalışan Öğretmenlerin Çocuk İhmal ve İstismarına İlişkin Bilgi ve Farkındalık Düzeylerinin İncelenmesi

Sardohan-Yıldırım, A. E. (2017). Aı̇le merkezlı̇ eğı̇tı̇m modelı̇ ı̇le çoklu yetersı̇zlı̇ğe sahı̇p çocuğu olan aı̇lelerı̇n güçlendı̇rı̇lmesı̇ sürecı̇nı̇n ı̇ncelenmesı̇. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara.

Söğüt, D. A. (2018). Çocuğu kaynaştırma öğrencı̇sı̇ olan ve normal gelı̇şı̇m gösteren annelerı̇n aı̇le yaşam kalı̇telerı̇nı̇n farklı demografı̇k değı̇şkenler açısından ı̇ncelenmesı̇. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Şahan, S. (2019). Rehber öğretmenlerı̇n özel eğı̇tı̇me ı̇lı̇şkı̇n öz yeterlı̇k algıları ı̇le kaynaştırma eğı̇tı̇mı̇ne yönelı̇k tutumlarının karşılaştırılması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Toydemir, A. (2019). Özel Eğitim Kurumlannda Çalışan Öğretmenlerin Çocuk İhmal ve İstismarına İlişkin Bilgi ve Farkındalık Düzeylerinin İncelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

TÜİK (2010). Özürlülerin sorun ve beklentileri araştırması. Ankara: TÜİK Yayınları.

TÜİK (2020). Cinsiyete göre 25 yaş ve üstü nüfusta eğitime katılım oranı (üniversite) https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=egitim-kultur-spor-ve-turizm-105&dil=1 adresinden Kasım 2020 tarihinde ulaşılmıştır.

TÜİK (2020). Engellilik ve yaşlılıkla ilgili göstergeler, 2012, 2014, 2016, 2019. https://data.tuik.gov.tr/Search/Search?text=engel adresine Kasım 2020 tarihinde erişilmiştir.

Türk İstatistik Kurumu (TÜİK), (2002). Türkiye Özürlüler Araştırması. www.tuik.gov.tr

Üstün, E. (2018). Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezlerindeki Öğrencilerin Staj ve Meslek Hayatında Sahip Olması Gereken Sosyal Becerilerinin Öğretmen ve İdareci Görüşlerine Göre Belirlenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.

Yazıcıoğlu, T. (2017). Serebral palsı̇lı̇ öğrencı̇ler ı̇çı̇n düzenlenmı̇ş bı̇r ı̇lkokulda gerçekleştı̇rı̇len kaynaştırma uygulamasının öğretmen, öğrencı̇ ve aı̇le görüşlerı̇ne dayalı olarak ı̇ncelenmesı̇. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara.